Damızlık At Besiciliği

Damızlık At Besiciliği

Yarış atı veya binicilik atı olarak yetiştireceğiniz atlarınız veya eski yarış atlarının damızlık olarak ayrılmasından sonra bu atlar üzerinde muazzam paralar kazanabilirsiniz.

Bu atlar emekli yarış atları olduklari için koşulara katılmayacaklardır. Ancak kişisel tercihinize bağlı olarak yarışa katılan atlardan da seçim yapabilirsiniz.  Bu atları kendi çifliklerinizde bakabileceğiniz gibi hipotromlardaki çiftliklerde de bakabilirsiniz. Atlarınız çiftleşme döneminde dölleme başına ücretle yavrulama yapabilir ve ya kendi yavrularınızı üretebilirsiniz. Elinizdeki atın türüne göre bu dölleme ücretleri değişse de ortalama fiyat 3000 tl ile 5000 tl arasında değişir. Erkek atlarda yılda 15dan fazla üretim yapabileni bulunmaktadir. Dişi atlarda ise durum daha farklı olup yavruyu direk olarak sahiplenme mümkündür. Bu durum atın tüm gelirleri size ait olmaktadır. bir atın aylık bakım masrafları ise 1000 tl ile 3000 tl arasında değişebilir. Bu fiyarların çok daha üstünde bakım ücreti olan türler de mevcuttur. Fakat bu konuda şöyle bir kolaylıktan bahsetmek mümkündür. Bu da ziraat bankası gibi bankaların hem yetiştiricilik için hem de damızlık hayvan alımında özel kredileri mevcuttur. bu krediler sayesinden uygun bir sermaye oluşturabilirsiniz. 

Özellikle arap ve ingiliz atları çok ünlü olarak bilinmesine rağmen kişisel tavsiyem kazak atlarına yönelinmesidir. Bu atlar hem daha güçlü hemde fiyat olarak daha uygun olabilir. Bilinen bazı damızlık atlar Gülerce ekürisi, Sri pekan, Saragül ekürisidir. 

ATLARDA BESLEME
Gebelik
Gebeliğin son 90 günü yapılacak besleme çok önemlidir. Bu aşamada kaba yem miktarı azaltılıp (ot, saman vs.); kesif yem miktarı (yulaf, mısır, küspe vs.) arttırılmalıdır.
Enerji İhtiyacı
9. ay: Yaşama payı enerji ihtiyacı x 1.11
10. ay: Yaşama payı enerji ihtiyacı x 1.13
11. ay: Yaşama payı enerji ihtiyacı x 1.20
*Yaşama payı enerji ihtiyacı: Hayvanın hayatını sürdürebilmesi için gerekli, en düşük düzey enerji ihtiyacı.
Laktasyon: Ortalama 5 ay sürer. İhtiyaç, yaşama payı enerji ihtiyacı+ 792 kCal'dir. Günlük süt verimi 10-20 kg. arası değişir.
*Laktasyon: Hayvanın süt verdiği dönem.
Su ihtiyacı
Normal bir atın günlük su ihtiyacı 19-45 litredir.
ATLARDA BAKIM
Taylarda büyüme ikiye ayrılır:
a-Doğum öncesi
b-Doğum sonrası
Doğum öncesi büyüme:
Anasal çevre de denir. Tayların doğum ağırlığına etki eden genetik ve çevresel faktörler şunlardır:
1- Atın ırkı
2- Kısrağın (ananın) beden yapısı
3- Aygırın (babanın) beden yapısı
4- Tayın cinsiyeti
5- Kısrağın yaşı
6- Gebelik süresi
7- Kısrağın beslenmesi
Doğum sonrası büyüme:
Tay: Doğumdan 3 yaş sonuna kadar atlara denir.
Taylık dönemi 3'e ayrılır:
1- Süt tayı
2- Bir yaşlı tay
3- İki yaşlı
4- Üç yaşlı
SÜT TAYI
Tay, doğumdan sonra ilk 24 saat ağırlığının 1/10'u kadar ağız sütü içer.
*Ağız sütü: Doğumdan sonra memeden akan, bağışıklık maddelerince çok zengin ve yavrunun yaşaması için çok önemli süt (bu süt doğumdan itibaren 3 gün boyunca salgılanır. İçerisindeki bağışıklık maddeleri gitgide azalır.)
Tayın ilk dönemki bakımında en önemli konular (eğer başka kaynaktan süt verme mecburiyeti varsa) sütün vücut sıcaklığında olması ve tayın yalnız bırakılmamasıdır.(Anası ölmüş taylarda önemli)
Taylar 12 aylıkken ergin yaş ağırlığının %75 'ine ve ergin yaş sırt (cidago) yüksekliğinin %90 'ına ulaşırlar. Bu sebeple iyi beslenmelidirler. 4 'üncü haftadan sonra ananın sütü yetmemeye başlar. Bu aşamada tay büyütme yemleri verilmelidir.
Yulaf tek başına verildiğinde kavuzlu olduğu için midede topaklaşmaz. Süt döneminde taylar için yulaf tek başına önerilmez. İçeriğinde protein ve mineral madde eksiktir. 2 aydan fazla yonca verilirse böbrek taşı yapabilir. Ayrıca yonca atların %2-3 'ünde alerji yapar.
ATLARDA ÜREME
Gebelik süresi: 11 ay
Kızgınlık dönemi: İlkbahar
*Kızgınlık: Dişi memelilerin yumurta ürettikleri, çiftleştirildiklerinde gebe kalmaya müsait oldukları dönem.
Kızgınlık süresi uzunluğu: 2 - 2,5 gün
İki kızgınlık arası süre: 15 - 17 gün
Östrüs döngüsü süresi (1. östrüsun başından, 2. östrüsun başına): 29 gün
Östrüs döngüsü: Dişi memeli hayvanın, fertil (döllenebilir) yumurta ürettiği fizyolojik durum.
Kısrakta östrüs belirtileri:
1- Hayvan sık sık idrar çıkarır.
2- Sükunetini kaybeder. Sebepsiz kişner.
3- Çalışan kısraklar çabuk yorulur.
4- Dış etkilere duyarlıdır. Dokunulduğu zaman gıdıklanır.
5- Vajina ağzını açıp kapatır.
6- Diğer kısraklara sokulur. Onlara ilgi gösterir.
7- Aygır yaklaştığı zaman kuyruğunu kaldırır.
8- Vajinadan mukoz bir sıvı akar.
9- Vajina ağzı şişmiş, kızarmış, gevşek bir yapıdadır.
YÜRÜYÜŞ ve KOŞMA ŞEKİLLERİ
Atlarda yürüyüş ve koşma şekillerini bilmenin yararları:
1- İdman pisti zemininin dikkate alınmasını
2- İdman süresinin dengeli şekilde tespit edilmesini
3- Ayak hastalıklarının iyileşme süresinin kısa sürmesini
4- Ayak hastalıklarının tekrar ortaya çıkmamasını sağlar.
Atlarda yürüyüş ve koşma şekilleri şunlardır:
1- Ağır adi yürüyüş: Önce arka ayak, ardından öndeki çaprazı; diğer arka ayak ve öndeki çaprazı atılır. Üç ayak hep yere basar.
2- Süratli adi yürüyüş: Ağır adi yürüyüşün süratlisidir.
3- Tırıs koşma: Bacakların hareket sırası çaprazdır. İki ayak hep yerde kalır.
4- Dörtnal koşma: Hep aynı art ayak ilk basar. İlk basma sesinden sonra üç hızlı basma sesi duyulur.
5- Rahvan koşma: Daha çok eşeklerde görülür. Hızlı yürüyüştür. Ayaklar çapraz değil art-arda atılır. İki ayak sürekli yerdedir. Biniciyi yormaz. Spor sayılmaz.
Yürüyüş Kusurları:
1- Topuk çalma:
Atın yürürken ileri attığı ayağı ile yere basan bacağına vurmasına denir.
Topuk çalma nedenleri: Bacak kusurları, tırnak kusurları, yanlış tırnak kesimi, yanlış nallama, atın zayıf - yorgun olması, binicinin hatalı oturması, hatalı dizgin kullanılması.
2- Yetiştirme: Arka ayak nalının ön kısmı ile ön bacağa vurmaktır.
3- Sürçme: Atın ayağını yere sürtmesidir.
ATLARDA YAŞ TAYİNİ
Atlarda yaş tayini dişlerden yapılır. Alt kesicilere bakmak daha iyidir.

            Islah çalışmaları geçmişten günümüze aynı titizlikle sürdürülmektedir. Her yıl tüm damızlık materyal ve doğan tayları Uzman teknik heyet tarafından tek tek görülerek ırk özellikleri, kan hattı, genetik kusurlar, beden yapısı, koşu performansı gibi fenotipik ve genotipik karakterler yönüyle değerlendirilmek suretiyle sıfat tevzii programı düzenlenmekte ve hangi kısrağa hangi aygırın verileceği belirlenmektedir. Damızlık ayrılacak taylar da belirtilen karakterler dikkate alınarak yine uzman teknik heyet tarafından seçilmekte, kadro fazlası olarak belirlenen taylar satışa sunulmaktadır.

Kadro fazlası tayların çoğunluğu Mayıs-Temmuz aylarında işletme merkezlerinde bir veya iki yaşlı olarak satılırken, seçilen elit taylar Ekim-Kasım aylarında İstanbul Veli Efendi Hipodromunda iki buçuk yaşlı olarak yarış sektörünün hizmetine sunulmaktadır.             

İşletmelerde yetiştirilip 1985 ve sonrası koşan tayların tüm yarış sonuçları ile 2000 yılında veri tabanı oluşturulmuş ve damızlık seçimi ile sıfat tevzi işlemlerinde koşu performanslarının değerlendirilmesi yönüyle bilgisayardan faydalanılmaktadır.

İkibin yılından itibaren kızgınlık, gebelik kontrolü ve tohumlama işlerinde  Ultrasonografiden faydalanılarak gebelik ve döl veriminde % 85-90 düzeyinde sonuçlar alınmaktadır.

At Yetiştiriciliği ve ıslahı konusunda yetişmiş eleman ihtiyacının temini için Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi ile 2000 yılı sonu-2001 başında 6 hafta süreli bir eğitim programı düzenlenmiştir. Programın iki haftalık bölümü Karacabey İşletmemizde uygulamalı olarak yapılmıştır. Her yönüyle ilk olan bu eğitim için seçilmiş genç veteriner hekimler program sonunda işletmelerimizde at yetiştiriciliği şubelerini rahatlıkla yürütebilecek düzeye gelmişlerdir. Bu programı destekleyecek şekilde spesifik konularda düzenlenen eğitim seminerleri ile bu elemanların bilgi birikim ve düzeyleri artırılmaya devam edilmektedir.

Ülkemizde hipodromlarda start alan atların yarısını ingiliz atları, diğer yarısını da Safkan Arap Atları teşkil etmektedir. At sayısı itibarıyla son yirmi yıllık süreçte ingiliz atı fazla olmasına karşılık son yıllardaki yoğun ilgi ile eşitlenme noktasına yaklaşılmaktadır. Ancak 2003 yılı yarış programında getirilen yeni düzenleme ile Safkan Arap Atı yarışlarının temel özelliklerinden olan A, B ve C grublarının kaldırılmasının,  koşan Arap atı varlığını olumsuz etkileyeceği ve azaltacağı beklenilmektedir.

İngiliz atı yetiştiriciliği tamamen özel sektör tarafından yapılmaktadır. Bu yetiştirmenin kaynağını ithal tay ve damızlık kısraklar teşkil etmektedir ve sürekli damızlık yenilenmesini gerektirmektedir. Yetiştirmede Özel haralar yanında Bakanlık kaynakları ile yatırımları temin edilen, yarış gelirlerinden ve TJK kaynaklarından desteklenen İzmit ve Karacabey Pansiyon Haraları ile aşım istasyonları önemli yer tutmaktadır.. Her yıl Bakanlık tarafından Dünyanın en iyi aygırları astronomik bedeller ödenerek ithal edilmekte ve İngiliz atı yetiştiricisinin hizmetine sunulmaktadır.

Safkan arap atı ıslah çalışmaları, bu mirası yaşatan ve Arap atı yetiştiriciliğinin temelini oluşturan haraları bünyesinde bulunduran TİGEM tarafından sürdürülmektedir. Bu temel yapı, yetiştirmenin çekirdeği ve ıslah çalışmalarının titizlikle sürdürüldüğü merkez durumundadır. Bu merkezlerde yetiştirilen ve damızlık ihtiyacı (doğan tay sayısının % 5 kadar) dışındaki erkek ve dişi taylar sektörün hizmetine sunulmaktadır. Hali hazırda safkan arap atı yetiştiriciliğinde damızlık olarak kullanılan kısrakların 1/3′ü  TİGEM işletmelerinde, 2/3 ü ise özel yetiştiriciler elinde bulunmaktadır. Buna karşılık yarış sahasına katılan genç safkan arap koşu atlarının ancak yarısı özel yetiştirmelere aittir. Bunun nedeni ise özel yetiştirmelerde gebelik ve dölveriminin düşük olmasına karşılık TİGEM  işletmelerinde yüksek orandaki dölverimidir. Bakanlık kaynaklarıyla yapılan TJK Mahmudiye ve Urfa Safkan Arap Atı Pansiyon haraları ve aşım istasyonlarının devreye girmesiyle veteriner hekim kontrolünde yapılan tahumlamalarla özel yetiştirmelerdeki döl verimi de artış gösterecektir.

Diğer yandan ise safkan arap atlarının koşu ikramiyelerinin  %70′ den fazlasını TİGEM yetiştirmesi atlar kazanmakta, buna paralel olarak da koşu kazancı beklentisi yüksek olan TİGEM yetiştirmesi taylar yüksek fiyatlarla alıcı bulmaktadır. Bununla birlikte TİGEM yetiştirmesi tayların yetiştirme ve ıslah çalışmalarında farklı genotipik ve fenotipik özellikleri taşımaları nedeniyle aynı yaş grubunda satış fiyatlarında 20-30 misli farklılık bulunmaktadır. Bunun nedeni ise aralıksız sürdürülen ıslah çalışmaları kapsamında yapılan sıfat tevzilerinde o gün için yüksek değerle satılacak tay beklentisinden çok Türk Safkan Arap Atını oluşturan genetik yapıların muhafaza ve geliştirilmesine öncelik verilmesidir. Yüksek performanslı taylar ise bu geniş kapsamlı ve uzun vadeli projeksiyonların doğal sonucu olmaktadır.

TJK pansiyon haralarının devreye girmiş olmasına rağmen özel safkan arap atı yetiştiriciliğinde ne yazıktır ki henüz Türk Safkan Arap atının ıslah ve yetiştirmesindeki kriterler uygulanamamaktadır. Familya esaslı olan bu çalışmalar özel yetiştirmede dikkate alınmamakta ve sadece doğacak tayın koşu performansı beklentisine göre aygır tercihi yapılmaktadır. Bu tercihlerde çoğu zaman olmaması gereken düzeyde kan yakınlığı olan birleştirmeler yapılmakta, ıslah çalışmalarına katkı ötesinde  çok kıymetli damızlıklar zayii edilmektedir. Her ne kadar ciddi yatırımlarla önemli destek ve imkanlar sağlanmış olsa da hali hazır yapısı ve yaygın anlayış ile özel yetiştirmeler ve pansiyoner haralar ıslah ve geliştirme bir yana Türk Safkan Arap Atının genotipik ve fenotipik yapısını muhafaza edecek bir yapıya kavuşamamışlardır. Yakın gelecekte de böyle bir eğilim görülmemektedir. Aksine günü birlik ve kısa vadeli menfaatler nedeniyle bu kımetli hazinenin kısa sürede dejenere edilmesi sonucunu getirecek eğilimler etkili görülmektedir. Dünyaya açılma ve tanınma amacıyla sağlanan Dünya Arap Atı Yetiştiricileri Birliği (WAHO) üyeliği dahi fayda sağlama yerine bu riski artıracak bir etken olma noktasına getirilmeye çalışılmaktadır. Safkan Arap atlarının ithalinde aranacak şartlara ait şartnamenin yürülükten kaldırılması, Türk Safkan Arap Atı yetiştiriciliğinde temel olan familya sistemi ve isimlendirmede familya isminin kaldırılması gibi uygulamalar bu yönde atılan önemli adımlar olarak görülmektedir.

Esas itibariyle Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bir taraftan ıslah çalışmalarının sorumluluğunu taşımaktadır. Diğer taraftan ise ülkemizde at yarışları ve müşterek bahis düzenlemede tek yetkili olup yarış otoritesi konumundadır. Bakanlık bu yetkisisini yarış müessesesi olarak belirlediği  TJK’ne devretmektedir. TJK at yarışlarını, Tarım ve Köyişleri Bakanlığınca belirlenen kurallar ve yarış programı çerçevesinde ve yine Bakanlık kontrolünde düzenlemekte ve müşterek bahis oynatmaktadır. Bu kapsamda yürüttüğü hizmetlerin ve yarışlarla ilgili her türlü kazanç ve harcamanın tamamı Bakanlık adınadır. TJK yetkili otorite olan Tarım ve Köyişleri Bakanlığı adına at yarışlarını düzenleyen Bakanlığın sözleşmeli Yarış Müeessesesi’dir. Yetiştirme, yarış ve müşterek bahislerden oluşan atçılık ve yarışcılık sektörünün bir nevi sanayisi konumunda olan yarış ve müşterek bahis konusunda TJK görevlendirilmiştir. Bu görevlendirme zaman içerisinde ve bilhassa Bakanlığın dinamizmini ve sorumluluklarını kaybettiği son yirmi yıllık süreçte sınırlarını aşmış, ilgisi olmamasına rağmen at yetiştirme ve ıslah faaliyetleri de TJK ‘ne kademeli olarak devredilmeye çalışılmıştır. Bu gelişmeler sonucunda özel yetiştirmelere hizmet veren Aygır depoları önce atıl duruma getirilmiş ve sonrasında kapatılmıştır.

Buna karşılık Bakanlık kaynaklarından sağlanan yatırımlarla TJK pansiyon haraları ve aşım istasyonları kurularak Bakanlık at ıslah ve yetiştirme hizmetlerinden çekilmiştir. Bu yapılanma ile özel haralara karşı Bakanlık kaynaklarından sağlanan yatırımları ve yarış gelirlerinden subvanse edilen işletmeciliği ile sadece parası olan, sahibi olduğu atı bile tanımayan yarışcı at sahiplerine hizmet veren pansiyoner haralar tekelci bir yapılaşma olarak hızla gelişme göstermektedir. Her ne kadar önemli imkanlar sağlansa da, yüksek ücretlerle yabancı uzmanlar çalıştırılsa da kollektif olan bu yetiştirmelerde bir çok problem yaşanmakta, hiçbir destek almayan ilkel şartlardaki özel hara ve özel pansiyonlar kadar performans ve verim temin edilememektedir. At yetiştirici dernekleri yetiştirmede sorumlu ve etkin bir konumda olmayıp at sahipleri derneği vasfını muhafaza etmektedirler. Bu dernekler at yetiştiricileri birliği yapısına dönüşmek ve yetiştiriciliği sahiplenmek eğiliminde olmak yerine her şeyi kontrolü altında tutan TJK himayesinde olmayı tercih eder görünmekte, Bakanlığın son yıllardaki temel yaklaşımları da bu eğilimi desteklemektedir.

Yetiştiriciliğin sanayiden ayrı geliştirilmesi yerine sanayisinin kontrolüne verilerek tekelleşme eğilimi güçlendirilmektedir. Bu durum özel yetiştirmede tekelleşmeyi her geçen gün arttırmakta, yarışcı, yetiştirici ve aynı zamanda ithalatçı olan kişileri yetiştirdiği veya ithal ettiği iyi atı kendisi koşturmakta, işe yaramayanı ise başkalarına satmaktadır. Sattığı atlarla kendi atları birlikte koşmakta, ikramiyeleri de doğal olarak kendileri kazanmaktadır. Bunun sonucu bir süre sonra yetiştirdiği performansı düşük taylara alıcı bulamamaktadırlar. Oluşturulan bu tekelleşme ve sonucunu gizlemek için ise yüksek fiyata tay satan TİGEM hedef gösterilmektedir. Yapılan yanlışları ve sağlanan haksız rantları gizlemek için kabahati devletin at yetiştirmesinin yanlışlığında bulmaktadırlar. Aynı kişi ve kuruluşlar oluşturdukları tekeli gizlemek için koşu atı damızlık kısraklarının ancak %10 kadarını elinde bulunduran, at ıslah ve yatırımlarında TJK ve Pansiyoner haralar aksine Bakanlık kaynaklarından çok az destek alan TİGEM’i devlet tekeli olarak tanımlayabilmektedirler. Eğer ki TİGEM de yetiştirdiği atları yarış sahasında kendi adına koşturursa o zaman gerçekten tekel olabilir ve başkalarının at koşturabilme imkanı kalmaz. At koşturmadan, yetiştirilen tüm tayları açık ihaleler ile satılan bir yapıda, yarış sektöründe tekel olmak mümkün değildir.  

Yetiştirdiği tüm erkek ve dişi tayları sektörün hizmetine sunan TİGEM  Türk Safkan Arap Atının ıslah çalışmalarını her şeye rağmen artan titizlikle sürdürmek mecburiyetindedir. Aksi takdirde ata yadigarı hazine kaybedilmiş olacaktır. Özel yetiştiricilerin, TİGEM ‘in de içinde yer alacağı yetiştirici birliği şeklinde örgütlenmesi ve ıslah faaliyetlerini sürdürebileceği yapı ve sistemi oluşturuncaya kadar  yapının muhafaza edilmesi gerekli görülmektedir.    

02.12.2002

Dr.Mustafa ALTUNTAŞ

Uzman Veteriner Hekim